انتظارات و اهمیت اجلاس بریکس برای ایران

پیمان روحی

"BRICS" مخفف اقتصادهای ملی در حال ظهور برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی است. این اصطلاح در ابتدا در سال ۲۰۰۱ توسط کارشناس گلدمن ساکس جیم اونیل، در گزارش خود،  Building Better Global Economic BRICs (Global Economics Paper No: 66) [PDF]  به عنوان «BRIC» ابداع شد. در آن زمان، اقتصادهای برزیل، روسیه، هند و چین رشد قابل توجهی را تجربه کردند که نگرانی‌هایی را در مورد تأثیر آنها بر اقتصاد جهانی ایجاد کرد. وزرای خارجه این کشورها در سال ۲۰۰۶ به طور غیررسمی دیدار کردند که منجر به تشکیل اجلاس های رسمی سالانه تر از سال ۲۰۰۹شد.

به طور کلی، این جلسات برای بهبود شرایط اقتصادی در کشورهای بریکس برگزار می‌شود و به رهبران آن‌ها فرصتی برای همکاری در رابطه با این تلاش‌ها می‌دهد. در دسامبر ۲۰۱۰، آفریقای جنوبی به گروه غیررسمی پیوست و نام اختصاری را به BRICS تغییر داد. این بازارهای نوظهور مجموعاً ۴۲درصد از جمعیت جهان، و براساس World Factbook بیش از ۳۱ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می‌دهند.

دو محور اصلی که توجه جهانیان در اقصی نقاط دنیا را به خود معطوف کرده عبارتند از: "ارز جدید" (BRICS currency) و گسترش بریکس (BRICS+)

- ارز جدید: ابتدا این تصور غالب/عمومی از "ارز جدید" را به چالش کشیده تأکید کنیم که قرار نیست ارز کشوری، نقش بعد از جنگ جهانی دومِ دلار آمریکا را بازی کند. اساسأ قرار نیست که "ارز بریکس" جایگزین هیچکدام از ارز‌های ملی کشورهای عضو شود.

سخن از بر ساختن ساختار نوین مالی برای تبادلات بین‌المللی کشورها با استفاده از تکنولوژی‌های نوین (مانند ارز‌های دیجیتال) و جایگزینی نهادها و ساختارهای مالی دلار محور است. طرح‌های متفاوتی پیشنهاد و بخشأ در بین کشورهایی (مانند اتحادیه اقتصادی اروآسیا) آزمایش شده است؛ حتی نام R۵ پیشنهاد شده زیرا حرف اول نام ارز های۵ کشور برزیل (Real)، روسیه (Rubel)، هند (Rupie)، چین (RNB) و آفریقای جنوبی (Rand) حرف R است. قطعی است که این اجلاس "ارز جدید" ارائه نخواهد داد و پروسه تکوین "ارز بریکس" پروسه ای طولانی تر از یک سال و دو سال است. اما این نیز قطعی است که همین اجلاس بریکس حول تقویت "بانک نوین جهانی" که به بانک بریکس معروف است، ایجاد ساختارهای نوین مالی و بانکی، و همچنین افزایش تبادلات اقتصادی با استفاده از ارز های ملی و همکاریهای بسیار گسترده تر تجاری و علمی و زیر ساختی میان اعضای خود و بطور کلی در جنوب جهانی، دستاوردهای چشمگیری خواهد داشت!

- گسترش بریکس و عضویت اعضای جدید: اگر بخواهیم آنچه تا الآن محتمل‌ترین چشم انداز به نظر می‌رسد را خلاصه کنیم، ماجرا از این قرار است:

• در میان ۵ کشور فعلی، هند علاقه چندانی به گسترش بریکس در این زمانه نداشت، ولی به‌نظر می‌آید با فرمول "قدری آهسته‌تر" با ۴عضو دیگر همراه شده است. تا به حال حدود ۴۰ کشور تمایل خود به عضویت در بریکس را اعلام کرده‌اند که در این میان ۲۳ کشور رسمأ تقاضای عضویت داده‌اند (شاید آرژانتین پس از انتخابات هفته پیش درخواست خود را زیر فشار آمریکا پس بگیرد). تا به حال لیست‌های مختلفی از نام کشورهایی در صف اول عضویت مطرح شده. در تمام آن‌ها نام ایران دیده می‌شود.

ابتدا نام آرژانتین همراه با ایران برده می‌شد، ولی اخیرأ خیلی کمتر نام آرژانتین به گوش می‌رسد. در میان کشورهای آفریقایی بیش از همه نام مصر و الجزایر مطرح شده. در آسیا به شمول غرب آن، علاوه بر ایران در تمام لیست‌های ۴ماه اخیر نام عربستان سعودی نیز ثابت است. اندونزی نیز از نامزدان قطعی است، ولی نام ترکیه با تردیدهایی مطرح میشود. اخیرأ نام امارات متحده عربی نیز به کرات مطرح شده است. جمع‌بندی خود من (بالاخص با توجه به آخرین تحلیلها و پیشبینی های پپه اسکوبار - از بهترین تحلیلگران ژئوپلیتیک در جهان و کارشناس قطعی ژئوپلیتیک اروآسیا) چنین است:

اگر فقط یک کشور اضافه شود، شانس ایران بالاترین است. اگر دو کشور اضافه شوند، ایران و عربستان سعودی بالاترین شانس را دارند. اگر ۳ کشور اضافه شوند، پیشبینی من اینستکه سومی از آفریقا باشد. و گمان نکنم در این اجلاس و برای امسال بیش از حداکثر 3 کشور به جمع بریکس اضافه شوند. در حاشیه عرض کنم که بنظرم دیدار اخیر آقای عبدالهیان وزیر خارجه کشورمان با محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی، علاوه بر مسائل منطقه ای و نقش آمریکا، به اجلاس بریکس نیز مربوط بوده است. همانطور که میدانیم، آقای رئیسی رئیس جمهور کشورمان نیز در میان مدعوین پانزدهمین اجلاس سالیانه بریکس در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی است. شخصأ چشم انتظار خبر خوب عضویت ایران در بریکس با دو I هستم (BRIICS)!

• مکانیزم تصمیمگیری و همکاری در بریکس بر مبنای اجماع است. یعنی حتی اگر یک کشور مخالفت کند، تصمیم جمعی در موضوع مورد اختلاف اتخاذ نمیشود. خود این مکانیزم و ضرورت وجود حداقل ضروری اجماع حول مهمترین عرصه ها، گسترش سریع بریکس را با مشکلات و پیچیدگی هایی روبرو می‌کند.

• بزرگترین چالشی که صاحبنظران از طیف های گوناگون روی آن توافق دارند، پاشنه آشیل اختلافات داخلی است. نظم آمریکایی در مقابل هر نوع تحولی که هژمونی آنرا به خطر بیندازد، بشدت واکنش نشان میدهد. آمریکا و متحدان، چنانچه تا کنون، از طریق تهدید و تطمیع، ایجاد بی ثباتی و تحریم، انقلاب رنگی و فشار اقتصادی و خلاصه به انواع حیل کشورهای عضو را تحت فشار گذاشته است. در این میان بنظر برخی اندیشکده های آمریکایی، برزیل و آفریقای جنوبی و هند به علاوه برخی کشورهای جدیدی که احتمالأ امسال یا سال دیگر اضافه شوند، "حلقه های ضعیف" بریکس هستند که میتوان از کانال تمرکز بر آنها، بریکس را تضعیف کرد.

علاوه بر ۲ محور فوق، فضا و دورانی که این اجلاس در آن برگزار می‌شود، همه نگاه‌ها را به خود معطوف کرده است.

این فکر که پروژه بریکس در ادامه به پروژه "سازمان همکاری های شانگهای"، اتحادیه اقتصادی اروآسیا و حتی "یک کمربند یک راه" به گونه ای متصل شود، خیلی قوی است. از آنجا که تعداد هر چه بیشتری از اعضای سازمانهای پیش گفته مشترک هستند، روند طبیعی تکامل این پروژه ها، آنها را به یکدیگر متصل خواهد کرد. چشم انداز  نوعی "سازمان ملل" متساوی الحقوق که در آن بخش های مختلف جنوب جهانی جایگاه شایسته و بایسته خود را بیابند، هر چه جلوتر میرویم محتمل‌تر می‌شود.

خود محل برگزاری اجلاس در آفریقای جنوبی که با دور جدیدی از برآمد کشورهای آفریقایی، بالاخص اخیرأ در ساحل غربی تحت نو استعمار فرانسه، همراه شده و تعداد هر چه بیشتری از ۵۴ کشور آفریقایی از "نظم آمریکایی" فاصله میگیرند، و تقویت و تحکیم اتحادیه آفریقا طرفداران هر چه فزاینده تری یافته، از اهمیت دو چندان برخوردار است.

اینکه سران ۶۷ کشور جنوب جهانی به این اجلاس دعوت شده‌اند، نوید تولّدی نو برای "جنبش غیر متعهدها" می‌دهد. پس از چند قرن، جنوب جهانی بر علیه نظم استعماری و نو استعماری در قامتی غیر قابل چشم پوشی و با نه تنها انگیزه قوی بلکه امکانات عینی قابل اتکا به پا خواسته است.

ناگفته پیدا است که عضویت میهن‌مان ایران در چنین نهاد چند جانبه‌گرا چه مزیت هایی برای ما دارد. از زمینه رو به رشد اقتصادی (به شمول بی اثر کردن قطعی تحریم های آمریکا و متحدین) تا تقویت همکاری‌های بین‌المللی برای فقر زدایی، بهبود محیط زیست، صلح و امنیت جهانی همگی در دسترس ما خواهد بود. باور کنیم که ایران ما در زمره نظام‌های تمدنی و "آجر"های پایه گذاری نظم عادلانه‌تر و دموکراتیک‌تر جهانی است!

تصمیمات اجلاس بریکس در زمره سر فصل‌های شیفت نظم جهانی در تاریخ به یاد خواهد ماند!